Από την "Πανεπιστημιακή Φάλαγγα" στη "Φοιτητική Συντροφιά" και τις "Αριστερές Συσπειρώσεις Φοιτητών"

ΑΠΟ ΤΗΝ «ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΗ ΦΑΛΑΓΓΑ» ΣΤΗ ΦΟΙΤΗΤΙΚΗ ΣΥΝΤΡΟΦΙΑ» ΚΑΙ ΤΙΣ «ΑΡΙΣΤΕΡΕΣ ΣΥΣΠΕΙΡΩΣΕΙΣ ΦΟΙΤΗΤΩΝ»
ΠΤΥΧΕΣ ΤΩΝ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΙΚΩΝ ΑΓΩΝΩΝ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Πρώτο μέρος

Οι πρώτοι δέκτες των απόψεων που εκφράζει ο διδάσκων ή η διδάσκουσα είναι οι φοιτητές και οι φοιτήτριες. Γι’ αυτό το λόγο, στο βαθμό που η διδασκαλία είναι ελεύθερη και ο διάλογος ουσιαστι­κός τότε το πανεπιστήμιο είναι ένας οργανισμός ανώτερης μόρφωσης και διαπαιδαγώγησης των πολιτών. Κατά την άποψη των συντακτών της εφημερί­δας «Φοιτητική Συντροφιά», το πανεπιστήμιο «στις δημοκρα­τικές χώρες θεωρήθηκε ο κυριότερος φρουρός του δικαιώματος της λευτε­ριάς στη σκέψη και στη διάδοση των ιδεών και στάθηκε ο θεμελιωτής του δημοκρατικού οικoδoμήματoς, με τη σημερινή έννοια της λέξης δημοκρατία». Ήταν όμως πάντοτε τόσο ειδυλλιακές οι καταστάσεις στην ανώτατη παιδεία ώστε να παράγεται αρμονικά το επιστημονικό δυναμικό της χώρας ή μήπως, αντίθετα, η κρατική εξουσία επεδίωκε και επιδιώκει τον έλεγχο της παραγωγής και διάδοσης της γνώσης σ' ένα ασφυκτικό πολιτικό πλαίσιο που λίγα περιθώρια για δημιουργία αφήνει; Ποιος ήταν και είναι ο ρόλος του κινήματος των εκπαιδευομένων και ποια η παρέμβασή του στα δημόσια πράγ­ματα;

Το φοιτητικό κίνημα είναι ταυτόχρονα παλαιό και νέο κοινωνικό κίνημα. Παλαιό με την έννοια ότι υφίσταται ήδη από την συγκρότηση του πρώτου πανεπιστημίου μέσα στο χώρο του νεοελληνικού κράτους και αγωνίστηκε για τη δημοκρατική αναγέννηση της παιδείας και στήριξε τους εθνικούς αγώνες. Νέο με την έννοια ότι, μετά τη μαζικοποίηση των ΑΕΙ και την είσοδο φοιτη­τών/τριών σ' αυτά που προέρχονταν από τα λαϊκά - εργατικά και αγροτικά κοινωνικά στρώματα, έτρεφε την προσοχή του σε ζητήματα που ξέφευγαν από την οικονομίστικη αντίληψη για την παιδεία και την κοινωνία, στο εσωτερικό ενός ιδεολογικού μηχανισμού του κράτους, αμφισβητώντας την κυρίαρχη αστι­κή πολιτική. Αυτή η αμφισβήτηση είναι μεν προϊόν της παρέμβασης αντικαπι­ταλιστικών και επαναστατικών δυνάμεων στο εσωτερικό των φοιτητικών συλλόγων αλλά προκύπτει και από την ιδεολογική αναζήτηση των φοιτητών που στοχεύει στην ανίχνευση νέων πολιτισμικών ταυτοτήτων πέρα από την κοινωνική/ταξική

Το Πανεπιστήμιο Αθηνών- το πρώτο της χώρας- ιδρύθηκε το 1837, επί βασιλείας Όθωνος. Η κυβέρνηση της εποχής, πιστή στα πρότυπα των Γερμα­νικών και Αυστριακών πανεπιστημίων, επέβαλε καθηγητές γερμανικής παιδείας και νοοτροπίας για να διδάξουν, αντιμετωπίζοντας τη δυσπιστία του φοιτητικού σώματος και την κοινωνική αντίδραση. Μέσα στα πλαίσια αυτά ξέσπασαν φοιτητικές ταραχές κατά την εορτή της 25 Μαρτίου 1841, εξεγέρσεις εναντίον των καθηγητών γερμανικής παιδείας - ή και καταγωγής π.χ. Ξ. Λάνδερερ - που αντιμετωπίστηκαν τόσο από την κρατική εξουσία όσο και από τη Σύγκλητο με τη βία και την καταστολή χωρίς να αναζητηθούν περιθώρια διαλόγου. Αντι­θέτως υπήρχε και περίπτωση κατά την οποία η Σύγκλητος πήρε το μέρος μεγάλης μερίδας φοιτητών απέναντι στον καθηγητή (γαλλικής Παιδείας) Φ. Πυλαρινού από τη Φιλοσοφική Σχολή - κι αυτό γιατί εξέφραζε αντι-οθωνικές ιδέες. Η πρώτη περίοδος του νεο-ελληνικού κρατικού σχηματισμού χαρακτη­ρίζεται, κατ' αυτόν τον τρόπο ως μία περίοδος βίας και καταστολής κατά την οποία επιβλήθηκε εκ των άνω στο πανεπιστήμιο Αθηνών το γερμανο-αυστριακό πρότυπο, χωρίς να γίνεται μνεία οποιασδήποτε μεταρρυθμιστικής απόπειρας. Η πτώση του Όθωνα από το βασιλικό θρόνο έθεσε τέλος σ' αυτή την περίοδο και για το πανεπιστήμιο Αθηνών, οι φοιτητές του οποίου. αποτέλεσαν την «εμπροσθοφυλακή» - κατά την άποψη του Υπουργού Παιδείας Επαμεινώνδα Δεληγιώργη, ο οποίος εδήλωσε χαρακτηριστικά ότι το Πανεπιστήμιο «παρή­γαγε την επανάστασιν» - του λαϊκού αυτού κινήματος για την ανατροπή του Όθωνα και την εγκαθίδρυση μιας νέας συνταγματικής μοναρχίας. Στα πλαίσια αυτά εκδηλώνεται η πρώτη εκ των άνω κρατική παρέμβαση, με το ψήφισμα της Προσωρινής Κυβερνήσεως της 21ης Σεπτεμβρίου 1862, που ίδρυσε την «Πα­νεπιστημιακή Εθνοφυλακή» ή «Πανεπιστημιακή Φάλαγγα» ενσωματώνοντας σ' αυτήν την πλειοψηφία των φοιτητών του πανεπιστημίου Αθήνας.

Οι στόχοι της φάλαγγας, που απετέλεσε τα πρώτα χρόνια ένα είδος αστυνομικού σώματος στην υπηρεσία της Προσωρινής Κυβέρνησης ήταν να εισάγει μεταρρυθμίσεις στο Πανεπιστήμιο Αθηνών με βάση τα πρότυπα των Δυτικοευρωπαϊκών πανεπιστημίων και να βοηθήσει στην εκγύμναση / στρατιω­τικοποίηση των μελών της για τις μελλοντικές εξορμήσεις απελευθέρωσης εθνικών εδαφών από την κυριαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που βάδιζε αργά-αργά προς την κατάρρευση. Η «πανεπιστημιακή φάλαγγα» γνώ­ρισε στιγμές δόξας στους εθνικούς αυτούς αγώνες, αλλά και στιγμές ήττας όταν εντασσόταν στα κρατικο-κομματικά παιγνίδια και τις ίντριγκες των πολιτι­κών ηγετών. Τελικά η πανεπιστημιακή φάλαγγα μετά από τις πολλές επανι­δρύσεις, διαλύθηκε ύστερα από την αποτυχημένη εξέγερση και καταστολή της κατάληψης του Πανεπιστημίου Αθήνας με επέμβαση της Κυβέρνησης Θ. Δε­ληγιάννης το Νοέμβριο του 1896 - ο ξεσηκωμός αυτός χαρακτηρίστηκε ως το Πρώτο Πολυτεχνείο» καθώς και λόγω της συμμετοχής στον ξεσηκωμό της Κρήτης «όπου χάθηκαν τα περισσότερα μέλη της. Η ιστορία της «Πανεπιστη­μιακής Φάλαγγας» μέσα από τις αντιφάσεις της οργάνωσης αυτής, κατέδειξε πως μια οργάνωση μπορεί, παρά τον αρχικό προορισμό της και τις προθέσεις του δημιουργού της -δηλ. του κράτους- μπορεί να αποτελέσει όργανο πάλης -στα χέρια των φοιτητών, έστω και για μικρά χρονικά διαστήματα. Η αστική επανάσταση» του 1909 και η άνοδος στην εξουσία μιας νέας γενιάς πολιτικών που έβαλαν, στόχο τον εκσυγχρονισμό των δομών του νεοελληνικού κράτους δεν θα μπορούσαν να αφήσουν απ' έξω τον πανεπιστημιακό χώρο. Δύο σημα­ντικές παρεμβάσεις, ο οργανισμός του Πανεπιστημίου Αθηνών που θεσπίστηκε το 1911 από την Βενιζελική κυβέρνηση και ο νόμος 5343/1932 που διατηρήθηκε χωρίς ουσιαστική αλλαγή ως το 1982, βασίζονται στη λογική «το υπουργείο θα ασκεί άμεσα τον έλεγχο στα ΑΕΙ και η πολιτεία θα καθορίζει μόνη της την πολιτική που θα ακολουθεί»[1] και στην προσπάθεια ανακατανομής εξουσιών και αρμοδιοτήτων, μέσα στα πλαίσια του διδακτικού φορέα .

Κατά τη διάρκεια των δεκαετιών 1900 - 30 και της επικράτησης της Βενιζελικής παράταξης εκδηλώνονται αντιφατικά φοιτητικά κινήματα που διεκ­δικούν πότε προοδευτικού τύπου μεταρρυθμίσεις (π.χ. κίνημα για την επικρά­τηση της δημοτικής γλώσσας) και πότε οπισθοδρομικού χαρακτήρα λύσεις (π.χ ταραχές του 1901 για τη μετάφραση του «Ευαγγελίου» στην καθομιλου­μένη γλώσσα, τα γνωστά ως (Ευαγγελιακά» επεισόδια). Το 1909 λίγο πριν την εξέγερση στο Γουδί δημιουργήθηκε η «Πανεπιστημιακή Ένωσις» από φοιτητές του Πανεπιστημίου Αθήνας με τους παρακάτω στόχους: «η δια παντός τρόπου ίδρυσης Φοιτητικής Λέσχης, η επιδίωξη ιδρύσεως στρατιωτικού καθαρώς φοιτητικού σώματος, η βελτίωση των συνθηκών της φοιτητικής ζωής και η εξύψωσις γενικώς της φοιτητικής θέσεως» . Η Πανεπιστημιακή Ενωσις» απευθύνει εκκλήσεις προς «το Βασιλιά και τον ζητά να ενεργήσει ώστε να ορθοποδήσει η χώρα και να μην οδηγηθεί στην καταστροφή».

Ταυτόχρονα έρχεται να υποστηρίξει τον «Στρατιωτικό Σύνδεσμο» που θα προβεί αργότερα (Αύγουστος 1909) στο επαναστατικό εγχείρημα στο Γουδί. Είναι σαφές ότι η «Πανεπιστημιακή Ενωσις» απευθύνει τα αιτήματά της στους κατ' εξοχήν αρμόδιους παραλήπτες: το βασιλιά που είναι η κεφαλή του κράτους της εποχής εκείνης καθώς και στους μελλοντικούς διαχειριστές του. Οι στόχοι επιτεύχθηκαν µε την παρέμβαση της επαναστατικής κυβέρνησης Ζορμπά που αναγνώρισε τη δράση της Πανεπιστημιακής ενώσεως και βοήθησε στη σύσταση μιας νέας πανεπιστημιακής φάλαγγας που αργότερα διασπάστη­κε λόγω κομματικών/προσωπικών διαμαχών. Επίσης σ' αυτό το χρονικό διάστη­μα σημαντικό ρόλο στον αντιμοναρχικό αιώνα έπαιξε η Παμφοιτητική Δημοκρατική Νεολαία» που συνέβαλε στην αναχαίτιση βασιλικών στρατιωτικών αντικινημάτων το 1923. Όμως η κυριότερη από όλες τις φοιτητικές οργανώσεις που έμελλε να «γράψει ιστορία», ως το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ήταν η «Φοιτητική Συντροφιά» που έβαλε τα θεμέλια για τη μελλοντική διοργάνωση του φοιτητι­κού κινήματος σε αυτόνομη, πλέον, βάση, χωρίς να υπερφαλαγγίζεται από κομματικούς και κρατικές παρεμβάσεις. Οι στόχοι του φοιτητικού κινήματος που επηρεάζεται από τη «Φοιτητική Συντροφιά» αφορούν «τις εσωτερικές κοινωνικές αλλαγές, όπως οι αγώνες για την επικράτηση της δημοτικής γλώσ­σας, οι αγώνες για το οχτάωρο εργασίας, την ασφάλεια των εργαζομένων και φυσικά τη βελτίωση των συνθηκών ζωής που αφορούν τους ίδιους, δηλ. τη βελτίωση της παιδείας, τον εκδημοκρατισμό των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων κλπ. Η «Φοιτητική Συντροφιά» αναγνωρίζεται σαν σωματείο το 1921 με την υπ' αριθμ. 487 του Πρωτοδικείου Αθηνών είναι το πρώτο φοιτητικό σωματείο που συστήθηκε από τα κάτω, χωρίς κομματική ή κρατική πρωτοβουλία. Ιδρύθηκε και διαλύθηκε τρεις φορές, λόγω της έξωθεν παρεμβάσεως ή εξαιτίας πολεμι­κών γεγονότων. Στο διάστημα της παρέμβασής της και ιδιαίτερα κατά την 3η περίοδο (1920 - 9) δόθηκαν σκληρές μάχες με τους οπαδούς της καθαρεύου­σας, κινητοποιώντας την πλειοψηφία των προοδευτικών διανοουμένων της εποχής και κατάφερε να επιδράσει στους πολιτικούς συσχετισμούς σε τέτοιο βαθμό ώστε να πετύχει την εισαγωγή της δημοτικής γλώσσας στη δημοτική στοιχειώδη εκπαίδευση. Η επικέντρωση όμως της «Φοιτητικής Συντροφιάς» στο γλωσσικό, της στέρησε τους άξονες παρέμβασης εν τούτοις "όμως πολλά από τα μέλη της συνέχισαν να αγωνίζονται με άλλους τρόπους και μέσα, μετά τη διάλυσή της το 1929. 'Όπως τονίσαμε πρωτύτερα με τον νόμο 5343/1932 το Κράτος παρενέβη έτσι ώστε να αναδιοργανωθεί η Ανώτατη Εκπαίδευση. Παράλληλα ιδρύεται το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, µε νόμους και διατάγματα προωθείται µια µορφή αυτοδιοίκησης για τα Α.Ε.I., δημιουργούνται νέα τµήµατα και σχολές και αναβαθμίζονται - για τα µέτρα της εποχής - τα Αναγνωστήρια, οι Βιβλιοθήκες κλπ. και, τέλος, δίνεται το δικαίωμα στους φοιτητές να ιδρύουν συλλόγους. Βέβαια, τίποτε δεν δόθηκε µε πρωτοβουλία µόνον του Κράτους. Οι φοιτητικοί σύλλογοι προώθησαν µε αγωνιστικές κινη­τοποιήσεις (π.χ απεργία φοιτητών 1929 - 30 µε σύνθημα: «λαϊκό και σύγχρονο Πανεπιστήμιο) τα ιδιαίτερα αιτήµατά τους, που πολλές φορές αντιµετωπίστη­καν µε βίαιη καταστολή (υπουργός Παιδείας στη συγκεκριµένη περίοδο ήταν ο Γεώργιος Παπανδρέου). Η δεκαετία του 1930 - 40 κύλησε µε φοιτητικούς αγώνες ενάντια στον κρατικό και εσωπανεπιστηµιακό αυταρχισμό, στην περι­κοπή κονδυλίων και, κυρίως, ενάντια στην επικράτηση του φασισμού. Για την αποτελεσματική αντιμετώπιση του φασισμού οι φοιτητές που δεν εννοούσαν να υποταχτούν στη Μεταξική δικτατορία, οργανώθηκαν στην ΟΚΝΕ και στα πανεπιστημιακά τµήµατά της, στελεχώνοντας κατά την περίοδο της Εθνικής Αντίστασης 1940 - 44 τις βασικές αντιστασιακές οργανώσεις φοιτητών και νεολαίας (π.χ ΕΠΟΝ κλπ.) είναι αυτονόητο ότι κατά την διάρκεια της κατοχής της χώρας από τις δυνάμεις του άξονα τα ΑΕΙ υπολειτουργούσαν και µόνο χάρη στις δυναμικές κινητοποιήσεις των φοιτητικών οργανώσεων λειτούργη­σαν.

Θανάσης Τσακίρης
http://tsakiris.snn.gr

[1] Βλ. Βρυχέα Α. και Γαβρόγλου Κ. (1982) «Απόπειρες μεταρρύθμισης της ανώτατης εκπαίδευσης 1911-1981». Θεσσαλονίκη: Εκδ. Σύγχρονα Θέματα.